“Doppelganger” yani “alter ego” diye de bilinen kavram kişinin olmadığı fakat olmak istediği karakterdir. Yani, öteki “ben”idir. Türk Edebiyat'ında bazı romanlarda kimlik arayışı içinde olan bazı karakterlere ve onların alter egolarına rastlayabiliriz. Tam anlamıyla bir “alter ego” olmasa da, erken dönem edebiyat için karşılaşılabilecek örneklerinden biri Mizancı Mehmet Murad'ın Turfanda mı Turfa mı adlı kitabında baş karakterin, olmadığı ama olmak istediklerini ve yapmadığı ama yapmak istediklerini yazdığı günlüğüne “alter ego” adını koyması olabilir. Ardından, Saatleri Ayarlama Enstitüsü’ndeki Hayri İrdal ve Halit Ayarcı arasındaki ilişkiye bakarsak, burada da bir çiftlilik ve öteki ben kavramına rastlarız. Ve belki de, Hayri İrdal daha sonra birçok yazarın kahramanlarını oluşturmasında yardımcı olacaktır. Mesela, Yusuf Atılgan'ın Aylak Adam adlı kitabındaki C.'de, Anayurt Oteli'ndeki Zebercet karakterinde ve Oğuz Atay'ın Tutunamayanlar’ındaki Turgut Özben'de, Hayri İrdal'ın etkilerini görebiliriz. Doppelganger örneğine ise postmodern edebiyatçılarımızdan biri olan Orhan Pamuk'un Beyaz Kale ve Kara Kitap adlı romanlarında rastlayabiliriz.
1961 yılında basılmış olan Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü’ndeki Hayri İrdal ve Halit Ayarcı arasında görülen ilişki, 1990 yılında yazılmış olan Orhan Pamuk'un Kara Kitap adlı romanındaki yazar Celal ile okuyucu Galip arasındaki ilişkiye oldukça benzemektedir. Yazımda, bu romanların karakterlerinin aralarındaki ilişkinin benzer ve farklı özelliklerinden bahsedeceğim. Ve bu ilişkilerin dayandığı temellerden bahsedeceğim. Bu ilişkileri, kitapta yer alan diğer karakterler ile olan ilişkileri ile kıyaslayacağım, özellikle de kadın karakteler ile.
Jale Parla'nın “Kara Kitap Neden Kara?” adlı makale'sinde belirttiği gibi Orhan Pamuk'un Beyaz Kale adlı kitabında kullandığı kimlik arayışı ve çiftlilik (Doppelganger), Kara Kitap'da başka şekillerde görülmüştür.[1] Genel olarak kitabın konusu, Galip'in kendisini terk eden karısı Rüya'yı ve aynı anda ortadan kaybolan Rüya'nın üvey abisi, Celal'i arayışıdır. Rüya'nın üvey abisi yani Celal ise bir gazetede köşe yazardır. Galip, her güne kesinlikle Celal'in köşe yazısını okuyarak başlar. İkisinin de aynı zamanda ortadan kaybolması üzerine Galip, Celal'in tüm köşe yazılarını baştan sona tekrardan okur çünkü Rüya'nın Celal'e kaçtığını düşünür, bu sebeple yazılardan ipuçları aramaya başlar. Ardından, Celal'in dairesine yerleşir, onun kıyafetlerini giyer ve hatta onun gözlüğünü takar. Bunun üzerine, onun köşe yazılarını yazmaya başlar. Tüm bunları yaparken Rüya'nın ve Celal'in kendisine şaka yaptığını düşünmektedir. Bir anda ortaya çıkacaklarına ve hepsinin bir şakadan ibaret olduğunu söyleyeceklerine inanmaktadır. Kitabın sonunda Celal'in ve Rüya'nın cinayette öldüğünü öğrenir.
Kara Kitap, alt metin ve üst metinden oluşan bir roman olduğu için bir de diğer boyuttan bakmak lazım. Buna göre, “Celal, yazar usta, Galip, yazar çırak, Rüya ise yaratıcılık mıdır?” diye sorar, Jale Parla makalesinde.[2] Romanın çok katmanlı yapısına bakarsak, bu soruya ben “evet” cevabını verebilirim. Celal'de, Galip'in Rüya'sı vardır. Galip, ikisini de kaybedip, ikisini de ararken ikisinin beraber olduğuna inanır. Ve ne zaman ki, Galip dönüşüm geçirip Celal olduğu zaman, okuruz ki Rüya ve Celal bir cinayete kurban gitmiş. Jale Parla, makalesinde Kara Kitap için, “Bir arayış döngüsü oluşturan her daire başka biriyle iç içe geçerken 'esrar' ve 'şehrin işaretleri' gibi sözcükler bu dairelerin ortak eksenlerini oluşturur. En dış dairede de Galip'in Rüya'yı arayışı bir detektif öyküsünün kurgusuna benzer. Bu arayış, bir diğeriyle, Galip'in aynı zamanda 'öteki' benliği ya da 'çiftili' olan Celal'i arayışıyla örtüşür. Celal'i arayış, birbirine geçen iki arayış döngüsü oluşturur: Şehirde dolaşır ve çeşitli ayinlerden geçerken Galip'in kişiliğinin çözülmesi ve paramparça olan benliğinin kendisine babalık edecek, onu doğuracak bir yazar arayışında ve bu yazar-babanın katlinde paradoksal bir biçimde de olsa, bütünleşmesi. Celal'e yakınlaşıp onun bakış açılarını benimsediği ölçüde Galip'in kişiliği bölünür ve bu bölünmüş kişilikler, edebi kişilikler de dahil, değişik maskeler olarak karşımıza çıkarlar.” der.[3] Bunu açıklamak gerekirse, kitap boyunca Galip bir arayış içindedir, kendi kimliğini ve ne olmak istediğini arar. Ve bu arayışında, kendini hayalinde koyduğu noktada Celal durmaktadır. Bu sebeple onu kendine bir idol olarak seçer ve bu da kendine bir baba figürü seçmesi demektir. Ve bu babayı ararken Galip, kendini bulur. Bu arayış, baba figürünün ölmesinin ardından, oğul ve babanın bütünleşmesi anlamına gelir. Bu bütünleşme, arayışa bir son verme ve kimlik arayışına ise bir çözümleme niteliği taşır.
Aralarındaki ilişkiye bakacak olursak bir çok farklı şekilde olduğunu görebiliriz. Bunlar, baba-oğul ilişkisi, usta-çırak ve yazar-okuyucu şeklindeki ilişkilerdir. Orhan Pamuk, bu ilişkileri bazı hikayelere yaptığı atıflar ile desteklemektedir. Atıf yapılan bu hikayeler, Hüsn ü Aşk, Simurg'un Hikayesi ve Binbir Gece Hikayeleri'nden oluşmaktadır. Şems i Tebrizi ve Mevlana arasındaki ilişkiye dayalı hikayeden de bahsetmektedir fakat diğer hikayelere yaptığı atıflardaki gibi direkt bir atıf olmamakla beraber kendi yorumlarını katmıştır, bu hikayeye. Ve tüm bunlar, Celal ve Galip arasındaki ilişkiyi daha rahat anlamaya yardımcı olan faktörlerdir.
Roman boyunca Galip ve Celal'in arasındaki ilişkileri nasıl gittiğini sıralarsak, birinci olarak okuyucu ve yazar arasındaki gibi bir ilişki olduğunu görürürüz, bunu Galip'in Celal'in yazılarını her gün okuduğuna dayandırabiliriz bu ilişkiyi. Ve sadece okumaz, her kısmını en ince detayına kadar bilir ve her okuduğu köşe yazısını saklar. Ardından Rüya'nın ve Celal'in ortadan kaybolması ile ipucu aramak için detaylı okumasıyla daha fazla destekleriz, ilişkinin bu seyrini.
Galip ve Celal'in arasındaki ilişkiye usta ve çırak arasındaki ilişkisi olarak bakarsak Galip'in, Celal'in yazılarını çok iyi bir şekilde düşünerek ve tartarak okuması olarak açıklanabilir. Galip ise makalelerinde kimi zaman bir yazarın nasıl olacağı hakkında bilgi vermektedir. Bazı zamanlarda ise, yazılarının nasıl daha fazla okunabileceği ve nasıl daha çok ilgi çekeceği hakkında bilgi verir. Galip ise bunları adeta bir baba öğüdüymüşcesine okuyup, düşüp aklında tartar. Bunları yaptıktan sonra, Celal'in yokluğunda gazetede Celal'in yerine geçerek yazmaya başlar. Celal'in yazıları gibi yazdığı için, Celal'in sadık okurlarından hiç biri onun yazmadığını anlamaz. Celal, bazı köşe yazılarında nasıl köşe yazarı olunacağını ders anlatır gibi anlatığını köşe yazılarında gördüğümüz gibi, burada anlatıldığı şekilde Galib'in de kendi yazılarını yazmaya kalkıştığını gördüğümüz için, ustası olan Celal'in çırağı rolüne bürünür, diyebiliriz.
Aralarındaki ilişkinin bir başka boyutunu, baba ve oğul arasındaki ilişki olarak incelersek, Galip'in Celal gibi olmak istemesine bakabiliriz tıpkı her küçük çocuğun babası gibi olmak istemesi gibi. Babasına özenen küçük çocuklar, babaları gibi giyinmek isterler ve bunu Galip'in Celal'in eşyalarını giydiği kısımlarda görmekteyiz. Galip, tıpkı bir oğulun babasının görüşlerini benimsediği gibi Celal'in görüşlerini de benimser. En sonunda ise, baba ve oğul arasındaki bu ilişki Celal'in ölümüyle beraber biter. Celal ölür çünkü artık Galip o olmak istemez, çünkü artık olmuştur. Ve aradığı kimliği bulmuştur.
Kara Kitap'ta gördüğümüz tek kadın karakter Rüya'dır. Aslında başka karakterler daha vardır ama Rüya kadar üstünde durulmaz, o karakterlerin. Rüya hakkında da pek bilgi verilmez, kitapta. Ya da hiç görünmez Rüya. Sadece saklanmak için gittiği Alaaddin'in dükkanında öldüğünü öğrendiği zaman Rüya'ya fiziksel olrak rastlıyoruz, romanda. Rüya, Galip'in kuzeni, çocukluk arkadaşı ve karısıdır. Galip'in ise üvey kız kardeşidir. Rüya, ortadan kaybolunca Galip onun Celal'e gittiğini düşünür. Burada bir kıskançlık vardır. Çünkü, Celal Galip'in olmak istediği bir erkektir. Ona kaçıp gitmesini de içten içe istemektedir. Bunu istemesi hem Celal'i görebilmek hem de kendisinin dahi hayranlık duyduğu birine kaçması karısının Galip açısından daha kabul edilebilir bir olaydır. Allegorik olarak bakarsak Rüya, “yazı yazmadaki yeteneği” simgeliyor. Galip'in “Rüya”sı ise Celal'de. Yani, Celal'de yazı yazma yeteneği var ve Galip onu istiyor. Bu sebeple Rüya'yı arayan Galip, Celal'i buluyor. Jale Parla bu konuda, “ 'Rüya'yı arayan Galip, Celal'i bulur ve öldürür, ama istemeden Rüya'yı da öldürmüş olur' diye kurulabilirse, aynı tümce, 'çırak mükemmeli ararken ustasını bulur ve onu öldürür, ama istemeden mükemmeli de öldürmüş olur', ya da 'gerçeği arayan adam, hayali bulur ve onu öldürür, ama istemeden gerçeği de öldürmüş olur.', ya da 'kimliğini arayan adam ikizini bulur ve onu öldürür, ama istemeden kendi benliğini de öldürmüş olur.' vb.” şeklinde düşüncelerini belirtmiştir.[4] Buradan yola çıkarak, kitapta tam net olarak verilmeyen ama okurun düşünmesine bırakılmış bir konu olan, Celal ve Rüya'nın katilinin kim olduğuna da değinilmiştir. Ben bir okuyucu olarak, kitabı okurken katilin Galip olduğunu düşünmedim çünkü temelde üst metini düşünerek okudum. Ardından, kitabın bu benzetmelerini öğrendiğim zaman, “evet, katil Galip.” diyebildim. Çünkü, Galip yazar kimliği ile Celal'in yerini alıyor. Fakat, Jale Parla'nın da belirtiği gibi mükemmeli arayan çırağın, ustasını öldürmesi ve istemeden mükemmeli de öldürdüğü kısmına tam olarak katılamıyorum. Çünkü, ustasını öldüren çırak ancak onu öldürerek geçebilir. Ve, onun yerine geçiyorsa zaten mükemmeli elde etmiştir, onu öldürmemiştir. Burada, Rüya ölmek yerine Galip'e geri dönse benim bakış açımla daha uygun olabilirdi. Fakat, kitabın sadece son üç gazete makalesini Galip yazdığı için, en az Celal kadar yazıp yazamadığına emin olamadığım için, Jale Parla'nın yorumunu daha çok kabul ediyorum.
Rüya'nın kitapta karakter olarak işlevlerinde bir diğeri ise, lise defterine aldığını not ile olur. Lise defterine, “İmtihanda Hüsn ü Aşk gelebilir.” yazar.[5] Jale Parla, “Hüsn ü Aşk'a yapılan göndermeler Galip-Celal ilişkisinin geliştirilmesinde çok açıktır.” şeklinde bir açıklama yapar. [6] Kitabı okurken Hüsn ü Aşk'ı okumuş ya da konusunu bilen bir okuyucu yapılan göndermeleri açık bir şekilde görebilirken, bu konuda pek bilgisi olmayan bir okuyucu, Rüya'nın defterine aldığı not ile bu göndermeleri anlayabilir. Bu açıdan, Rüya'nın romanda önemi büyüktür.
Genel olarak Galip ve Celal arasındaki ilişki Rüya'ya odaklıdır. Romanın tek kadın kahramanı olan Rüya bu sebep ile çok önemli görünse de aslında önemli olan alt metinde bir kadın değil, sadece yazma tutkusu, yazma yeteneği ya da yazma yaratıcılığıdır. Kitabın konusuna genel olarak baktığımız zaman, karısını seven ve onun üvey abisine kaçtığını düşünen bir koca figürü olarak görebiliriz, Galip'i. Bu konuda Jale Parla, Galip'i üst metine bakarak “ Galip, Rüya'yı kaybetme korkusuyla evliliklerindeki karşılıklı düş kırıklarına gözlerini kapayan, haksızlığa uğramış saf kocadır. Günümüzün erkeğidir o, nevrotik, iktidarsız, alıngan, sakar, güvensiz, kıskanç, aşık, mazoşist ve narsist.”, şeklinde tanımlar.[7] Aynı şekilde alt metinde de bakarsak, Galip yine kıskançtır çünkü Celal gibi yazmak ister fakat koca olarak yansıtılan kısknaçlığı ile aynı şekilde değildir, Celal'e duyduğu kıskançlık. Kıskanır ama kıskanmaktan fazla öykündüğü için Celal'e, bu kıskançlık tehlikeli değildir. Aslında, Rüya'yı da tehlikeli bir boyutta kıskanmaz Galip, hatta içten içe Rüya'nın Celal'e gitmiş olmasını kendisi ister. Çünkü, Galip'in hayranlık duyduğu bir insandır, Celal.
Romanı alt metin ve üst metin odaklı okursak, Rüya'nın aslında Galip ve Celal arasındaki ilişki için çok önemli bir faktör olduğu sonucuna varabiliriz. Rüya olmasaydı, ikisinin arasında bu ilişkiler olmazdı. Belki sadece, okur ve yazar arasındaki ilişkiyi görebilirdik. Ama o zaman, sadece köşe yazıları yazan bir gazeye yazarı ve okuyucudan ibaret bir romanla karşı karşıya kalırdık. Oysa, bu romanda karakterin değişimini gözlemliyoruz ve bu değişim için okur ve yazar arasındaki ilişkide okurun, yazar gibi olmak istemesini tetikleyen bir faktör bulunmalıdır. Ve bu faktör, Rüya'dır bu romanda yani yazma konusundaki yaratıcılıktır.
Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü adlı kitabına bakacak olursak, orada da tıpkı Kara Kitap’taki gibi iki karakter arasındaki ilişkiyi görürüz. Bu kitapta da tıpkı Kara Kitap gibi alt metin ve üst metinden oluşmaktadır. Kitaba baktığımız zaman Hayri İrdal'ın biyografisidir. Ancak,
her kullanılan sembolün anlam içerdiğini düşünürsek aslında çok derin şeyler anlatılmaktadır romanda. Roman, '“Büyük Ümitler”, “Küçük Hakikatler”, “Sabaha Doğru”, “Her Mevsimin Bir Sonu Vardır” başlıkları altında dört bölümden oluşur. Bu bölümlerin her biri belli dönemleri ele almaktadır. Romanın birinci kısmı olan “Büyük Ümitler” Tanzimat öncesini ele alırken “Küçük Hakikatler” ve “Sabaha Doğru” bölümleri Tanzimat dönemini, son bölüm olan “Her Mevsimin Bir Sonu Vardır” ise Cumhuriyet döneminin başlarını ve devamını ele alır.' [8].
Romanın baş kahramanı Hayri İrdal ve kitabın ileri kısmlarında ortaya çıkan karakteri Halit Ayarcı arasında tıpkı Kara Kitap’taki Galip ve Celal arasındaki gibi bir ilişki vardır. Yani Halit Ayarcı olmasaydı, Hayri İrdal olmazdı ve aksi olan Hayri İrdal olmasaydı Halit Ayarcı olmazdı. Onların ilişkisini patron ve çalışan arasında olan ilişki ve baba ile oğul arasında olan ilişkiye benzetebiliriz.
Halit Ayarcı, Hayri İrdal'a iş verdiği için burada Halit'i iş veren, Hayri'yi çalışan olarak görebiliriz. Aralarındaki ilişkide ilk başta böyledir ve zamanla bu ilişkinin boyutu değişecektir. Bu düşünceyi kitaptaki şu kısım ile pekiştirebiliriz. “İçimde dünyanın en mesut hafifliği vardı. Halit Ayarcı geceki vaitlerini tutsun veya tutmasın, bana dürbünün bakılacak yerini göstermişti.” [9] , der Hayri İrdal. Hayri'nin, Halit hakkındaki bu düşüncesinden de anladığımız gibi onu kendine bir yol gösterici olarak benimsemiştir. Hayri'nin kitap boyunca ters giden işleri olmuştur hep ve bu sebeple ona yol gösteren Hayri'yi çok çabuk benimsemiştir. Onun vaatleri ile bir işe tutunup, bu işi geliştirip hayatını düzene sokacağına inanmaktadır.
Bu kısımda, Hayri ile Halit arasında kurtarılan ve kurtarıcı arasındaki gibi bir ilişki de görülmektedir. Ve bu ilişki boyutu patron ve çalışan ilişkisi ile eş zamanlı seyretmektedir. Hayri, Halit'ten çok umutludur ve onu düzensiz giden hayattından kurtaracağına inanmaktadır. Kitapta Hayri, Halit için “Ben ise her şeyi Halit Beyden beklediğim halde onu kırmaktan çekinmiyor, onunla devamlı kavga ediyordum.” [10], der. Buradan da anlayacağımız gibi Hayri kendisini tamamen kurtarıcısının yani Halit'in ellerine bırakmış ve her şeyi ondan beklemektedir. Ve onu kırmaya çekinmediğini belirtmesinden anladığımız üzere ona karşı şımarmaya başlamıştır. Ve burada aralarındaki ilişki boyut değiştirir.
İlişki, boyut değiştirip baba ve oğul arasındaki ilişkiye benzemeye başlamıştır. Değişimin bu yönde olacağının sinyallerini henüz kitapta Halit adlı bir karakteri görmeden alabilir dikkatli bir okuyucu. Hayri İrdal, mahkemeden sonra hastaneye sevk edilince oradaki doktor yani Dr. Ramiz, Hayri'ye hastalığının teşhisini koyar. “Evet! Hastalığınız anlaşıldı, dedi. Sizde tipik bi baba kompleksi var. babanızı beğenmemişsiniz. Bu o kadar mühim değil. Reşit olmak için belki de en kısa yoldur. Fakat siz daha mühim bir şey yapmışsınız.” [11] Doktor'un bu sözlerinden yola çıkarak Hayri İrdal'ın babasını beğenmediğini ve kendine başka bir baba aradığını düşünebiliriz tıpkı doktor Ramiz'in de düşündüğü gibi... Oysa, Hayri İrdal buna karşı çıkar ve bu konuda, “Onun üstüne başkasını aramak... hem zavallı adamın ölümünden şu kadar yıl sonra. Hem ben kendi annem değilim ki kendime başka bir baba seçeyim.” ,der. [12] Kitap boyunca zayıf ve çocuksu karakteri ile okuyucunun karşısına çıkan Hayri İrdal, kendine baba aramaktadır. Ve en sonunda, kendisine baba olarak Halit Ayarcı'yı seçer. Çünkü, Halit Ayarcı enstitüyi kurar ver başta Hayri'ye olmak üzere birçok insan iş verir. Ve, bu Hayri için bir baba figürüdür. Doktor Ramiz ile konuşmalarından babasının çocukları için pek bir şey yapamadığından bahsetmektedir. Bu sebeple, ona iş imkanı sağlan Halit Ayarcı, Hayri için yeni bir baba figürüdür.
Kitabın sonunda ise Halit Ayarcı'nın ölümü gerçekleşmektedir. Bu da, babasını kaybeden çocuğu yansıtır bize. Alt metinde bu karakterler tarihsel gelişim içinde dönemleri yansıtmaktadırlar. Hayri İrdal ise genelde tüm kitap boyunca pek değişiklik gösteren bir karakter değildir ve hep saf ve muhtaç bir karakter sergilemiştir. Yani Halit Ayarcı'nın tam tersidir, bu açıdan. Halit Ayarcı, güçlü ve kazanmayı seven biridir ve saf olmadığı gibi çok da uyanıktır.
Saatleri Ayarlama Enstitüsü’ndeki kadın kahramanlardan bahsetmek gerekirse çok ön planda değildirler. Bu kadın karakterler, Hayri İrdal'ın yakın derecede akrabaları yani karıları, kızları, annesi, halası ve aynı şekilde Halit Ayarcı'nın karısı ve yanlarında çalışan kadınlardan oluşmaktadır. Fakat, onlar romanda Halit Ayarcı ve Hayri İrdal kadar büyük bir role sahip değildirler. Bunun sebebi, Hayri'nin Doktor Ramiz'e çocukluğunu anlatırken annesinden pek bahsetmediğinden ve eşleri ile pek iletişim kuramadığından olabilir. Kendi kızıyla bile iletişimiz kuramayan bir adamdır, Hayri. Aralarında iletişim olmadığı için kitapta da pek yeri olmaz bu karakterlerin. Hayri ile Halit arasında olan bir kadın da bulunmadığı için romanda aralarındaki ilişki bir kadın sebebiyle üçgen şeklide olmaz, iki nokta arasında çizilen bir doğruyu şeklinde seyir gösterir.
Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nde çok fazla olmasa da, diğer kadınlara kıyasla daha fazla bahsedilen kadın karakterler Selma ve Pakize'dir. Hayri İrdal, eşi Selma için rahatça “bir süs eşyası gibi” şeklinde benzetme yapar. Pakize ise sinemaya çok düşkündür ve sinemada izlediği karakterlerin hayatını yaşadığını zanneder. Bunun bir benzerini Kara Kitap'taki Rüya karakterinde de görebiliriz. Rüya, detektif romanlarına çok tutkundur. Aslında, Rüya da tıpkı galip gibi hayatından memnun değildir. O da bir kimlik arayışı içindedir, romanın tüm karakterleri gibi... Tüm gün dedektif romanlar okuması da belki hayatının sıkıcılığından kurtulmak içindir diye bir düşünce belirebilir okuyucunun aklında, ki bence yazar da bunu böyle düşündürtmek için yapmıştır. Ve, Rüya'nın evden kaçması ve kocasının kendini aramaya çalışacağını bildiğinden olabilir ve bunu bir detektif romanına benzetmiş olabilir. Bu açıdan bakınca Saatleri Ayarlama Enstitüsü'ndeki Pakize'ye benzemektedir. Pakize, gerçek hayattan izlediği sinemalar ile kaçarken Rüya, okuduğu detektif romanları ile kaçıyor. Tüm bunları, kitabın erkek karakterleri olan Hayri ve Galip'in okuyucuya yansıttıkları ile anlayabiliyoruz. Hiçbir şekilde bu kadın karakterlerin ağzından bir şeyler okuyamıyoruz, roman boyunca.
Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nde Hayri İrdal ve Halit Ayarcı'nın ilişkisinin en önemli nesnesi “saatler”dir. Bunu, Kara Kitap'ın Rüya'sının simgesel anlamına benzetebiliriz. Rüya, yazma yeteneğini simgeler çünkü, ve ilişkinin bir ferdi değildir ama nesnesidir. Saatler de, Hayri ve Halit'in ilişkisinde rol oynayan en önemli nesnedir. Saat'in simgesel anlamı ise modernitedir. Fakat, Kara Kitap'taki Rüya gibi, bir karakterin diğerinden almak istediği bir nesne değildir, saatler. Sadece , bu iki karakteri ortak bir paydada toplar.
Kara Kitap'ın Galip'i ile Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nün Hayri İrdal'ı birbirine benzemektedirler. Benzer yönleri ikisinin de olmak istediği bir karakterin yani bir doppelgangerlarının olmasıdır. Ve bu olmak istedikleri karaktere öykündükleri için onun gibi olmak isterler. Ama burada bir farklılıkları vardır. Galip, Celal gibi olmak ve onun gibi yazı yazmak için onun yazılarını derinlikli bir biçimde okur. Hayri ise, Halit gibi olmak için çok da çaba harcamaz. Çünkü, Hayri biraz boşlukta kalmış bir karakterdir Galip'e göre. İkisinin de bir ortak özelliği olan zayıf karakterler olmasıdır. Ve bu konuda da yine Galip, Hayri'ye kıyasla bir adım daha öne çıkar. Çünkü, Galip Rüya'yı arama sürecinde kendi kişiliğini de arar ve bu arayış esnasında değişimleri olur. Oysa, Hayri hep aynı şekilde seyreder. Galip, Hayri'ye kıyasla daha realist bir karakterdir. Hayri ise Galip'e kıyasla daha fantastik bir karakterdir. Detaylı bir okuma yapmayan herhangi bir okuyucu için Hayri şizofren bir karakter imajı çizebilir fakat Galip için bu söz konusu olmayabilir.
İkisinin en belirgin ortak özelliklerinden biri ise, hayalleri ile var olmalarıdır. İkisi de hayallerinde olanları yaşamak ve hayallerinde olanı olmak ister. Galip'in hayallerine roman boyunca pek çok yerde rastlarız fakat Hayri İrdal'ın hayallerini pek okuyamayız. Pişmanlıklarından ve olanları anlatış şeklinden nasıl hayalleri olduğunu az çok çıkarabiliriz, yalnızca. Kara Kitap'ın Galip'i, Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nün Hayri'sine kıyasla daha karmaşık bir karakterdir fakat Hayri kendini daha karmaşık ifade eder. Çünkü, Hayri bir adım geriden topluma eleştirel baktığı için topluma tam anlamıyla adapte olamamış bir adamdır. Ailesini, çevresindekileri ve toplumu aslında oldukça eleştirel bir gözle gözlemler ve bu gözlemlemeleri sonucunda bir türlü kendinin nereye ait olduğunu bulamaz. Bu da ona bir sorun olur. Ayrıca, Hayri detaycı bir karakterdir, detaylara çok takılır. Galip öyledir fakat Hayri gibi de değildir. Galip'in takıldığı detaylar onun odaklandığı şeylerin detaylarıdır, Celal'in köşe yazıları, Rüya'nın okuduğu detektif romanları gibidir.
Olunmak istenilen karakterler açısından iki kitabın karakterini kıyaslarsak onların da benzer özellikleri bulunmaktadır. Kara Kitap'ın Celal'i ile Saatleri Ayarlama Enstitüsü’ndeki Halit Ayarcı'nın ortak özellikleri lider karizmasına sahip olamalarıdır ki, bu sebeple de romanın öykünülen kahramanları da olmuşlardır. Fakat, sahip oldukları bu lider karizmasını onlara kazandıran romanda onlara öykünen karakterlerdir. Bu karakterlere, onlarsız bakarsak lider karizmasına sahip karakterler diyemeyiz. Bu karakterler de, tıpkı diğer karakterler gibi kendilerinden memnun değillerdir ve kimlik arayışı içindedirler. Fakat, onlara öykünen karakterler kadar da boşluğa düşmüş ve tutunacak bir şey arayan karakterler de değillerdir. Kara Kitap'ın Celal'i, “kendimden her zamanki gibi memnun değildim, ama yazımdan ve hikayelerimden memnundum.” der. [13] Bu söyleminden de anladığımız gibi, Celal yaptığı işlerden oldukça memnundur ama kişisel özelliklerinden memnun değildir. Halit Ayarcı'nın ağzından buna benzer bir şey duymayız ama romanda yansıtılabildiği kadar hal ve tavırlarından yaptığı işten onun da Celal gibi memnun olduğunu anlayabiliriz.
Kara Kitap'ı ve Saatleri Ayarlama Enstitüsü romanlarındaki olunması istenilen karakterler yani Celal ve Halit olmadan düşünürsek, romanların derinliğini kaybedeceğini düşünebiliriz. Gerçi, saatleri ayarlama enstitüsü’nde başlarda Ahmet Zamani adlı bir karakter vardı ve o da ileriki kısımlarda karşımıza çıkan Halit Ayarcı gibi, Hayri'nin olmak istediği biridir. Dolayısıyla, Halit olmasaydı da roman olmazdı diyemeyiz. Fakat, Kara Kitap'ta Celal olmasaydı herhalde roman olamazdı. Tabi, bunda Hayri'nin Galip'e kıyasla fantastik bir karakter olmasına da bağlayabiliriz.
İki kitabı da detaylı okumuş bir okur olarak ben Kara Kitap'ta Celal olmasaydı, kitabın sadece sadık bir okur ve bir köşe yazarından ibaret düşünebilirdim. Oysa, Orhan Pamuk'un bu kitabında anlatığı “nasıl yazar olunur?” sorusuna bir cevap niteliğindedir. Dolayısıyla okur ve okuyucu arasında sadece okunulan köşe yazıları ile bir bağ kurulsaydı bunu vermek zor olabilir diye simgesel ya da fiziksel bir Rüya söz konusu olmuştur. Ve, Rüya bu iki kişiyi birbirine bağlayan tek faktördür.
Romanda, Celal olmasaydı Galip olabilirdi ama Galip olmasaydı Celal olmazdı. Çünkü, okuyucudur yazarı, yazar yapan gibi mesajlar vardır kitapta. Tüm bunlara ek olarak, Celal olmasaydı, Rüya herhangi başka bir yere kaçmış olacaktı. Bu da, romanı karısı tarafından terk edilen adamın karısını arayışına dönüştürecekti. Oysa, Celal'in varlığı ve Rüya'nın ona kaçışı Galip'in öykündüğü bir şey olmasıyla beraber derin anlamlar yükler, romana.
Saatleri Ayarlama Enstitüsü’nde ise Halit Ayarcı olmasa da bence kitap konu açısından aynı seyrini korurdu, ama anlamı oldukça değişirdi. Kitap boyunca, Hayri İrdal'ın ilginç yorumlarını, ilginç hayat hikayesini okuyan bir okur zaten onun bir alter egosunun olduğuna kitabın en başından yani Halit Ayarcı daha henüz ortaya çıkmamışken bile inanmaya başlayabilir. Tıpkı Kara Kitap 'daki gibi burada da Hayri İrdal olmasaydı Halit Ayarcı olamazdı ama Halit Ayarcı olmasaydı Hayri İrdal olabilirdi. Ve yine Kara Kitap'da olduğu gibi roman derinliğini kaybedebilirdi çünkü bu romandaki hemen hemen her karakter dönemin değişimi ile paralel olrak değişmektedir. Her karakterin aslında simgelediği bir şey vardır.
Bu iki kitabın karakterleri ve karakterlerin birbirleriyle ilişkisi açısından oldukça benzer olduğunu okurken anlayan detaylı okuma yapan bir okuyucu Kara Kitap'da birkaç yerde Saatleri Ayarlama Enstitüsü'ne de gönderme yapıldığını anlayabilir. Zaten, Galip'in Celal'in eşyalarını giyip onun yerine yazılar yazması ve onun yerine bir televizyon kanalından gelenler ile röportaj yapmasını yani tamamen bambaşka bir insan olduğunu görürürüz. Aynısını Hayri İrdal'da da görebiliriz. Galip, “Oysa, bir başkası olabilmek için, insan bütün gücünü kullanmalıydı.” der . Ve buna ekler, “ “Ben bir başkasıyım!” ”[14] der. Hayri'nin bu düşünceyi dile getirdiğini göremeyiz. Galip, farkındadır bir başkası olmak istediğinin, oysa Hayri değildir. Bu açıdan bakınca Hayri'yi, Galip'in prototipinin bir varyasyonu olarak düşünebiliriz.
Kara Kitap, Saatleri Ayarlama Enstitüsü'ne kıyasla daha karmaşık bir metindir. Öte yandan, konu olarak ve olayların ilerleyişi olarak daha basittir. Kara Kitap'ta detaylı bir okuma yapıldığı zaman bazı yerlerde karakterin neler yapabileceğinin önceden ipuçları verilmiştir. Örneğin; Galip, Celal'in kıyafetlerini giyip, onun yerine geçtiğini düşünecektir. Bunun olmasından çok daha öncelerde kitapta “Daha veciz konuşmayı seven bir dükkan sahibi, müşterilerinin bir elbiseyi değil, aslında bir hayali satı aldıklarını açıklamış. O elbiseyi giyen “ötekiler” gibi olabilme hayaliymiş satın almak istedikleri.”[15] şeklinde bir yorum yazar. Burada, dikkatli bir okuyucu, öteki olmak için onun kıyafetlerini giyebileceğinin tahminini yürütebilir. Oysa, Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nde bu gibi ipuçlarına rastlanmaz.
İki kitapta da, insanların bir öteki olmak istediğini vurgulayan noktalara oldukça rastlarız ki zaten başka karakterler bile başkası olmak istiyor. İki kitap da bu başkası olmak isteğine en çarpıcı örnek olarak sinemayı gösteriyor. Kara Kitap'da, “Batı'dan kutu kutu getirilen, sinemalarda saatlerce oynatılan o lanet olası filmler yüzünden sokaktaki insanlarımızın jestleri saflığını kaybetmeye başlamış. Açık seçik fark edilmeyen bir hızla, insanlarımız kendi hareketlerini bir yana bırakıp, başka insanların hareketlerini benimsemeye, taklit etmeye başlamışlar.” , der heykel ustası'nın oğlu. [16] Ve bunun benzerini, Hayri İrdal'ın karısında da görmekteyiz. O da, izlediği filmin etkisiyle, sanki filmin karakteriymişcesine davranımaya başlar. Tanpınar bu kısmı, oldukça espirili bir dille anlatmıştır, Pamuk'da ise oldukça ciddi bir anlatımı vardır, günümüzde de çokça görülen artık sorun olmaktan çıkıp olağan hale gelen bu durumun.
Ve, iki kitabın bir diğer ortak özelliği ve Galip-Celal, Hayri-Halit ilişkilerini geliştiren benzerlik ise yüzlerdeki anlam ve onu çözen karakterlerdir ya da daha doğrusu onu diğer karakterin bunu çözdüğünü düşünen karakterlerdir. Galip, Celal'in kendi yüzündeki harfleri okuyup onlardan bir anlam çıkardığını düşünür. Bu anlam sayesinde ona köşe yazılarında ipuçları verdiğini düşnür. Galip'in insan yüzleri hakkında “ Bir fotoğraftan, bir insanın yüz ifadesinin saklandığı bir belgeden daha anlamlı, daha doyurucu, daha meraklı ne olabilir ki?” şeklinde bir düşüncesi vardır. [17] Bunun benzerini Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nde de görebiliriz. Hayri İrdal, “Demek o da anlamıştı. Zaten ben kaderimin yüzümde yazılı olduğunu artık biliyordum. Şunu da söyleyeyim ki, Halit Ayarcı hiç de başkaları gibi kılık kıyafetimi saymamış, sadece yüzüme bakmıştı.”, der. [18] Hayri'de tıpkı Galip gibi yüzünden Halit'in anlamlar çıkardığına inanmaktadır. Galip'in ve Hayri'nin, Celal ve Halit ile olan ilişkilerini yüz imgesine de dayandırabiliriz. Aralarındaki ilişkinin oluşmasına bir temel oluşturur, yüzlerindeki anlamı çözüyor olmaları. Çünkü, insanın yüzü ve yüzünün derinliklerini gören bir insan onun en mahremine kadar inebilecek bir insandır. Ve bu, aralarındaki ilişkiyi oldukça sıkı bir hale getirir.
Sonuç olarak, bu iki kitabın ve karakterlerin benzerlikleri oldukça fazladır. Özellikle, her iki kitaba da karakterler arasındaki ilişki açısından bakarsak oldukça benzerdirler. Ayrıca, bu iki romanın bazı kısımlarında aynı şeylerden bahsedildiğini ve aynı şeylerin eleştirildiğini de görebiliriz. İki kitapta da, çift anlamlılık ya da daha fazla anlam içerme durumu vardır yani anlatılan bir şey başka anlamlar da içerebilir ya da betimlenen bir nesne için de aynı şey geçerlidir. Bu kadar benzerlikle beraber farkları da oldukça fazladır, mesela Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nde hiciv ile oldukça sık karşılaşmaktayızdır, hatta sonlara doğru da gittikçe artar. İki kitabın paralel bir şekilde okunması, kitapların içerdiği anlamları daha rahat görmek ve daha rahat anlamak için efektif bir yöntem olabilir.
KAYNAKLAR
[1] Parla J., Kara Kitap Neden Kara?, s.102
[2] Parla J., Kara Kitap Neden Kara?, s.103
[3] Parla J., Kara Kitap Neden Kara?, s.104
[4] Parla J., Kara Kitap Neden Kara?, s.105
[5] Pamuk O., Kara Kitap, İletişim Yayınları, Temmuz 2010, İstanbul, s.53
[6] Parla J., Kara Kitap Neden Kara?, s.105
[7] Parla J., Kara Kitap Neden Kara?, s.105
[8]Aldanmış bir muvakkit:Halit Ayarcı,
[9] Tanpınar A.H., Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Dergah Yayınları, Eylül 2009, İstanbul, s.221
[10] Tanpınar A.H., Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Dergah Yayınları, Eylül 2009, İstanbul, s.284
[11] Tanpınar A.H., Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Dergah Yayınları, Eylül 2009, İstanbul, s.107
[12] Tanpınar A.H., Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Dergah Yayınları, Eylül 2009, İstanbul, s.111
[13] Pamuk O., Kara Kitap, İletişim Yayınları, Temmuz 2010, İstanbul, s.114
[14] Pamuk O., Kara Kitap, İletişim Yayınları, Temmuz 2010, İstanbul, s. 220
[15] Pamuk O., Kara Kitap, İletişim Yayınları, Temmuz 2010, İstanbul, s.66
[16] Pamuk O., Kara Kitap, İletişim Yayınları, Temmuz 2010, İstanbul, s.68
[17] Pamuk O., Kara Kitap, İletişim Yayınları, Temmuz 2010, İstanbul, s.274
[18] Tanpınar A.H., Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Dergah Yayınları, Eylül 2009, İstanbul, s.191
